Bijzonderheden: Dit is het zevende deel van een leergang van 8 delen. Alle delen in deze leergang kunnen ook apart gevolgd worden.
In deze leergang brengen vijf HOVO-docenten ieder vanuit hun vakgebied, en tegelijk in onderlinge afstemming, de richtingbepalende perioden van ons cultureel erfgoed voor het voetlicht aan de hand van inspirerende sleutelfiguren. Zo maakt u vanuit historisch, kunsthistorisch, literair, filosofisch en musicologisch perspectief kennis met de culturele ontwikkeling van Europa.
Het debacle van de Franse revolutie had laten zien dat ideeën en idealen, hoe mooi ook, geen eeuwigheidswaarde hebben. Aan het einde van de 18e eeuw steken Robespierre en zijn ‘Terreur’ een spaak in het wiel van de ratio van de ‘philosophes’ en van het vooruitgangsgeloof van de Verlichting. En ook de opkomende Romantische beweging, die dweepte met de liberté, égalité en fraternité, werd gedwongen zich te heroriënteren. Het bankroet van de Revolutie en van de achterliggende verlichtingsidealen leidt tot nieuwe impulsen.
Een zo’n nieuwe impuls was die van heimwee en nostalgie, een reactionair romantisch verlangen naar een vroeger waarin alles en iedereen nog loyaal en overzichtelijk en echt was, een tijd waarin men van Ivanhoe’s gelaat nog ‘the natural working of the soul’ kon aflezen.
Een tweede impuls is die van de zoektocht naar het individuele; deze neemt meerdere gedaanten aan. Balzac gaat in zijn talloze romans op zoek naar het alledaagse, realistische, veelkleurige individuele. Tegen het eind van de 19e eeuw melden zich de impressionistische kunstenaars: autonoom, fier op hun persoonlijke manier van kijken, hun nieuwe technieken, op het authentieke en subjectieve. Nietzsche ontwerpt het ultieme individu, de übermensch: de volwassen mens, vrij van God, als de schepper van nieuwe waarden, die zichzelf ‘bejaht’ en alleen zichzelf heeft om op terug te vallen. De geestdrift voor het individuele zien we ook bij Wagner, die zichzelf neerzet als genie-profeet-schepper van het mythische ‘Gesamtkunstwerk’, van programmatische muziek met een hoogdravende missie van verlossing. Voor die verlossing moest onder meer het ‘Deutschtum’ zorgen, de bijkans mystieke culturele Duitse identiteit.
En daarmee zijn we meteen bij een volgend, in het bijzonder Duits, symptoom van de 19e eeuw: de begeestering voor het nationalisme, die onder Bismarck ook z’n politieke beslag zou krijgen. Overigens had dat ‘Deutschtum’ ook sacrale elementen. En hoewel het leek alsof in de 18e eeuw met religie en godsdienst definitief was afgerekend, zijn deze, ondanks de ‘philosophes’ en ondanks Nietzsche, in de 19e eeuw hardnekkig aanwezig gebleven. Soms in vreemde gedaanten, zoals bij de positivist Auguste Comte die een godsdienst-zonder-God bedacht om zijn ideale maatschappij te kunnen laten functioneren: de ‘Religion de l’Humanité’ met zeven sacramenten en de drie dogma’s van altruïsme, orde en vooruitgang. Bij Comte moest de vooruitgang tot stand komen door de wetenschappen. Vooruitgangsgeloof: het was er dus nog, net als het geloof in de wetenschappen. Ze zijn nooit weggeweest, ondanks denkrichtingen en stromingen die zich afzetten tegen de ratio. Hoe had zonder die wetenschappen immers de industrialisering zo snel om zich heen kunnen grijpen?
Dat is trouwens ook de 19e eeuw: de industrialisering en de ingrijpende maatschappelijke gevolgen van dien; het liberalisme, het marxisme, het socialisme, 1848, de enorme (geo)politieke verschuivingen: ontwikkelingen, trends, stromingen die zich niet in een paar regels laten vatten. Maar elementen ervan zullen zeker aan de orde komen in deze erflaterscursus over de 19e eeuw in Europa, aflevering 7.
De 19e eeuw zal worden verkend met als reisgenoten de volgende individuen: Thomas Robert Malthus, Otto von Bismarck, Richard Wagner, Johannes Brahms, Walter Scott, Honoré de Balzac, Auguste Rodin, Vincent van Gogh, Auguste Comte en Friedrich Wilhelm Nietzsche.