Water, de allereerste levensbehoefte en voorwaarde voor leven. Vandaar de opwinding toen er recent vloeibaar water werd vastgesteld op Mars. Dat er bevroren water was, wisten we allang. Dat er mogelijk een paar miljard jaar geleden primitief leven was geweest, werd mogelijk geacht. Naar sporen daarvan wordt al jaren gezocht. Maar dat er nu nog leven mogelijk zou zijn leek wel al te optimistisch. Dat veranderde nu dus in één klap. Een goede aanleiding om eens na te denken over de rol van water in het leven, in de evolutie van leven, en in de evolutie van onze soort. Ook de rol van water in de maatschappij, vooral de toekomst, waar klimaatverandering en overbevolking kunnen zorgen voor veel wateroverlast en watertekorten – die hier en daar al zichtbaar worden.
In vier lessen bespreken we vier aspecten van de rol van water: – Betekent de aanwezigheid van water, dat ergens leven is, of zijn er meer voorwaarden. Is er leven denkbaar dat zonder water kan? Welke rol speelde water bij het ontstaan van het leven op aarde? – Miljarden jaren was er alleen leven mogelijk in het water tot rond een half miljard jaar geleden het land ‘veroverd’ werd. Waarom toen en niet eerder? Wat was er nodig om buiten het water te kunnen leven? En hoe kunnen organismen leven met zeer weinig water? – De evolutie van onze soort is door water vorm gegeven. Volgens sommigen via een fase van ‘waterapen’, maar dat nemen niet alle onderzoekers aan. Wel is duidelijk dat onze behoefte aan (veel) water een sleutelrol heeft gespeeld in onze evolutie en onze verspreiding over de wereld. – Water is nog steeds bepalend voor mens en maatschappij. Oude culturen ontwikkelden zich vooral waar het water een probleem vormde, en een goed irrigatiesysteem een centraal gezag noodzakelijk maakte. Verschillende culturen ontwikkelden vernuftige systemen om zelfs in woestijnen landbouw te bedrijven. Er is een sterk verband tussen waterbeheer en macht! Dat watermanagement hield een cultuur vaak eeuwenlang in stand, maar veroorzaakte uiteindelijk wel de ondergang van die culturen. Die voorbeelden kunnen in onze tijd een les zijn voor de toekomst: de groeiende wereldbevolking en stijgende welvaart vergt steeds meer water, maar de huidige systemen zijn niet duurzaam. Die toekomst is al begonnen. De conflicten in het Midden-Oosten zijn op zijn minst voor een deel een gevolg van grote watertekorten in de regio, waardoor de plattelandsbevolking massaal naar de steden trekt omdat de akkers verdrogen en hun broodwinning verdwijnt. Door de klimaatverandering dreigt dit alleen maar erger te worden. Wat kunnen we daar aan doen?